Okuma Süresi : 7 dakika

Köttbullar nedir daha önce duymamış ya bilmiyor olabilirsiniz. Peki size “IKEA köftesi” desem? Daha tanıdık geldi mi? Dahası IKEA köftesi ya da İsveç köftesi olarak da bilinen köttbullar’ın geçmişinin Osmanlılara yani Türk Mutfağı’na dayandığını söylesem şaşırır mıydınız? Gelin tarihin ilginç bir şekilde tecelli etmesi sonucu ortaya çıkan, İsveç’in (ve IKEA’nın) önde gelen lezzetlerinden olan köttbullar nedir bir bakalım.

Önce Bugün…

Rusya Federasyonu’nun Ukrayna’da başta Kırım olmak üzere 2014 yılında gerçekleştirmiş olduğu işgali daha da derinleştirmeye karar vermesi ve 2022 yılında kendi deyimleriyle “özel operasyona”, gerçekte de kapsamlı bir savaşa girişmesi ile birlikte uluslararası ilişkilerde ciddi kırılmalar ortaya çıktı. Azerbaycan’ın Ermenistan’ın işgalini sonlandırması gibi “jeopolitik buzdolabında”  durmakta olan uluslararası sorunların ve kilitlenmelerin bir kısmı, hızlı bir hareketlenme ve buna bağlı olarak uluslararası ilişkilerde köklü değişikliklere neden oldu..

“Bir dakika ya… İsveç’in meşhur köttbullar’ından bahsetmeyecek miydik? Konu neden uluslararası ilişkilere geldi?” demeyin, köttbullar’ın ortaya çıkışı, Rusya ile Ukrayna arasındaki savaş ile oldukça ilişkili. Zira gastronomi sadece yemek değildir…

Uluslararası Düzlemde Deprem

Herneyse, uluslararası kamuoyunun çoğunluğun beklediğinin aksine Rusya Federasyonu’nun Ukrayna’yı işgali etmesiyle başlayan süreç, küresel ölçekte bir deprem etkisi yarattı ve bu sarsıntı ile birlikte, bu savaşın oyuncuları ile ilişkili olan fay hatlarında da kırılmalar ve çatlaklar orataya çıktı.

Bu artçı sarsıntılardan birisi de Finlandiya ve İsveç’in uzun süredir NATO ve SSCB (daha sonra Rusya Federasyonu) arasında yürütmüş oldukları tarafsızlık politikasından vazgeçmeleri olmuştur. Bu istikamette batı dünyası ile yakın ilişkileri olan, hatta sadece NATO hariç tutulursa tamamen batı dünyası sistemi içinde bulunan İsveç ve Finlandiya NATO’ya üye olmaya karar vererek, NATO’ya başvurmuştur. Bu savunma paktında yani NATO’da alınan kararlar oy birliği esasına dayanan bir mekanizma üzerine kurulmuş olması nedeniyle, İsveç ve Finlandiya’nın üyeliği konusunda, Türkiye’nin de bu bir onayının gerçekleşmesi gerekmektedir.

Bu kapsamda İsveç, Rusya Federasyonu – Ukrayna savaşının başlarından bu yana birçok diplomatik girişimlerde bulunarak Türkiye’nin onayı için arayışlarda bulunmaktadır. Bu amaçla yakın zaman içinde İsveç Başbakanı Kristersson Türkiye’yi ziyarete gelmiş ve ziyareti esnasında başbakan, Cumhurbaşkanı Erdoğan’a ilginç bir hediye vermiştir.1

İsveç Başbakanı Kristersson ziyaretinde, Çarlık Rusya’sı ile gerçekleştirmiş olduğu savaşı kaybettikten sonra, Osmanlı İmparatorluğu’na sığınan İsveç Kralı Şarl XII ile Osmanlılar arasında imzalanmış olan ahitnamenin bir tıpkıbasımını takdim etmiştir. İşte köttbullar’ı ortaya çıkaran bu süreç bu süreçtir ve o dönemde yaşananlar ile günümüz arasında çok ilginç benzerlikler yer almaktadır.

Nedir Bu Sığınma Mevzusu?

Poltova Savaşı, Louis Caravaque Eseri

Kral Şarl XII’nin başında olduğu İsveç, 1709 yılında, günümüz Ukrayna coğrafyasında, Rusya Federasyonu ile Ukrayna arasındaki savaşın cereyan ettiği topraklara çok yakın bir yerde- bulunan Poltova’da 1. Petro yönetimindeki Çarlık Rusyası’na yenilmişti.

İsveç tarihinin en büyük yenilgisini yaşayan İsveç Kralı Şarl XII, 1. Petro’nun idaresindeki Rus ordusundan kaçmayı başarmış ve yanındaki 1.500 kadar askerle birlikte Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde bulunan Boğdan’da (bugünkü Moldova’da) bulunan Bender kalesine sığınmıştır.

Poltova Savaşı Sonrasında, Dinyeper Nehri Kenarında Kral Şarl XII ve Mazepa, 1880, Gustaf Cederström Eseri

Demirbaş Şarl

5 yıl kadar sürgünde yaşayan İsveç Kralı Şarl XII, Osmanlı yönetimini sürekli Çarlık Rusya’ya savaş açması yönünde teşvik etmeye çalışmış, bu kapsamda bugünün tabiri ile “lobi” yapmış” ve kısacası Osmanlı yönetiminin politikalarına etki etmeye çalışan, zor bir “misafir” olmuştur.

Bugünkü Bender Kalesi

Her yıl “gideceğim” demesi nedeniyle bütçeye tahsisat koyulmayan ancak gitmediği için harcamalarının finansmanı için demirbaş kaleminden cari harcama kalemine hesap aktarılarak ikame masrafları karşılanan Karl, bu nedenden ötürü Demirbaş Şarl olarak anılmaya başlanmıştır.2

Nihayetinde Osmanlı yönetimi, bu uzayan misafirlik ve devlet politikalarına müdahil olmaya çalışması nedeniyle, memleketine dönmek konusunda pek de istekli olmayan Demirbaş Şarl’ın3 “isteğini arttırmaya” karar vermiştir. Çalkantılı ve hatta çatışmalı bir sürecin sonunda, Demirbaş Şarl Bender’den -zorla çıkartılarak- Edirne’ye bağlı olan 1713’de Dimetoka’ya götürülmüştür. Bir süre sonra da, 1714’te, Edirne’ye bağlı olan (ve bugünkü Yunanistan’da bulunan) Dimetoka’dan yola çık(artıl)arak ülkesine dönmek durumunda bırakılmıştır.

Kalabaliken-i Bender, Edouard Armand-Dumaresq Eseri

Ve Köttbullar’ın Doğuşu

Osmanlı İmparatorluğu topraklarında uzun bir süre geçiren Demirbaş Şarl ihtiyaçlarını sadece Osmanlı Devleti’nin kendisi için ayırdığı demirbaş kalemi vesilesi ile karşılamamış, Osmanlı vatandaşlarının zengin olanlarından daha sonra ödenmek üzere borç almıştır. Misafirliğin bitmesi ve İsveç’e dönerken kralın ve mahiyetindekilerin, Osmanlılara dair gördükleri ve beğendikleri somut ve soyut kültürel değerler olmuştur. Tabii bu aktarımın bir başka kültürel kanalı da Demirbaş Şarl ile birlikte, borçlarını tahsil etmek amacıyla İsveç’e giden Osmanlı vatandaşları olmuştur.

Tüm bu etkileşim sonucunda İsveçliler, ülkelerinin kültürüne aktardıkları değerlerden birisi Osmanlılar’daki sadrazamlık makamından ilham alınarak oluşturulan meşhur ombudsmanlık kurumu kadar, kåldolmar4 denilen lahana sarması (dolması) ve en az onun kadar bilinen köttbullar yani İsveç köftesi olmuştur.

Hjelpreda I Hushållningen För Unga Fruentimber, Cajsa Warg

Köttbullar ilk defa 1755 yılında Cajsa Warg’ın kitabında geçmektedir. Bazı kaynaklarda Cajsa Warg’ın Demirbaş Şarl’a yakın olan bir aile için çalıştığı belirtilmektedir. Bu iddianın doğru olup olmadığı tam bilinmemekle birlikte, eserde Warg’ın kåldolmar yani lahana dolması tarifi de veriyor olması dikkat çekicidir ve iddiayı destekleyici bir doğrultudadır.

Bugün İsveç’te ulusal bir yemek olarak görülen köttbullar, çoğunlukla domuz veya büyükbaş etinden yapılırken -yine tıpkı Türk köftesinde olduğu gibi- içeriğinde etin dışında ekmek kırıntıları, soğan ve yumurta yer almaktadır. Bu içerik de, köken olarak köttbullar’ın Türk köftesi ile ilişkisine dair bir işaret özelliği taşımaktadır. Yine de köttbullar’ın -tıpkı ülkemizde yapılan köftelerde var olan çeşitlilik gibi- İsveç’te de bölgeden bölgeye farklı farklı yapımı söz konusu olduğunu söylemek gerekmektedir.

Köttbullar ile IKEA’nın Yollarının Kesişmesi ve Köttbullar’ın Küreselleşmesi

İsveçliler tarafından ulusal bir lezzet olarak görülen köttbullar’ın dünyada tanınırlığındaki asıl sıçrama ise, meşhur mobilya şirketi IKEA eli ile gerçekleşmiştir.

IKEA, ticari olarak istenilen başarıyı sağlayamamış olan IKEA’nın mutfak tarafına destek sağlaması amacıyla, 1985 yılında İsveçli şef Severin Sjöstedt’in de olduğu bir takımdan köttbullar tarifi geliştirilmesi istemiştir. Şirketin sunumu kolay ve lezzetli olan, makul maliyetle de satılacak bir lezzet reçetesinin bulunması isteği, yaklaşık bir yıllık çeşitli ayarlamalar ve çok sayıda insanların tadarak denemesi sonunda yerine getirilmiş, nihayetinde de tarifi gizli tutulan bugünkü “IKEA köftesi” ortaya çıkmıştır.

Çin’de IKEA’da Servis Edilen Köttbullar

IKEA’nın mutfak bölümünde köttbullar’dan elde ettiği kazanç ve köttbullar’ın popülerliği, IKEA’nın açtığı her yeni şube ile birlikte artmış, her şube ile birlikte dünyanın başka yerlerine de uzanmıştır. Bugün gelinen noktada da IKEA dünyanın her yerinde yılda 1 milyarın üzerinde köttbullar satmaktadır.

Son Söz Yerine…

Gastronomi çok ilginç değil mi? Kim derdi ya da kim bilebilirdi ki, Kral Şarl XII’nın Osmanlı Devleti’ne sığınması, bugün köttbulların doğuşuna ve dünyanın dört bir yanında bu böylesine büyük bir sayıda satılması ile sonuçlanacaktı…

Unutmadan… İsveç’e ait bir lezzet olan köttbulların Türk mutfağı kökenli olduğunu, zamanında İsveç’in resmi ülke Twitter hesabından da duyurulmuştu.

Yazı Notları
İlk Yayın Tarihi, 08/12/2021
Boosted Uygulaması Ölçümüne Göre,
Çalışılan Gün, 5 gün
Çalışma Süresi, 4 saat 40 dakika

Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir